Die Avond kijk ik samen met gastheer E. Barten in zijn projectieruimte boven het filminstituut naar een documentairefilm over Ingmar Bergman. De visuele meesterregisseur die films maakte met zware thema’s over dood, verlangen, waarheid en pijnlijke relaties. Vaak reflecties over hem zelf. Film als therapie, geeft hij zelf toe in een van de interviews.
Deze documentaire van Jane Magnusson draait rond het jaar 1957, waarin Bergman twee meesterwerken maakte: Het 7de zegel en Wilde aardbeien, een tv-film (Herr Sleeman Kommer) en 4 theaterstukken, waaronder het stuk Peer Gynt van Ibsen, een moeilijk uit te voeren werk. Allen grote successen.
De film vertelt hoe hij als workaholic vluchtte van alles en iedereen en maar doordraafde terwijl hij meesterwerken maakte. Dit met de keerzijde dat hij verschillende vrouwen had en bedroog, zijn familie en gezinsleven verwaarloosde en uiteindelijk eenzaam achterbleef. Zijn drive waren angsten waarmee hij zich confronteerde en een zekere erotomanie, zoals aangegeven wordt in de film. Het verlangen om verlangd te worden. Dat gecombineerd met een hoge dosis jaloezie en een zelfverheerlijking door een laag zelfbeeld, maakte dat hij niet van de gemakkelijkste mensen was. Dat laat de documentaire overduidelijk zien, alhoewel er ook plaats is voor nuance: zijn gedrevenheid en dynamiek op de set inspireerde anderen en haalde het beste in hen naar boven als artiest. Het is duidelijk dat het plezier dat hij had op de set, in schril contrast stond met de man die hij was wanneer hij zich bedreigd voelde.
Van zijn voetstuk
De film bouwt op aan de hand van archiefbeelden en interviews met Bergman, gelinkt met beelden uit 1957 – zijn topjaar, en recente interviews met bekende Zweedse acteurs, regisseurs en enkele Amerikaanse artiesten, zoals Elliott Gould, die voor hem werkte in The Touch. Zij vertellen over deze grootmeester, gaande van bewondering tot en met een afkeurend betoog over zijn – vooral in de latere jaren – machtsvertoon als man die op vlak van film en theater alles te zeggen had in Zweden. Tot hij zich definitief terugtrok op het eilandje Fårö en er zijn laatste jaren in stilte doorbracht.
Janne Magnusson laat niet enkel de passie van de man voor zijn werk zien, kleine anekdotes van op de set, de verering die er voor hem was en de genegenheid die zijn ex en actrice/regisseur Liv Ullmann nog steeds voor hem voelt, maar durft wel degelijk de grootmeester van zijn voetstuk te halen. Zo was het schokkend voor mij om te zien hoe hij in zijn laatste jaren als gangmaker van het Swedish Royal Dramatic Theatre, wanneer zijn vrouw stierf en hij de regie even wat losser moest laten, de hele ploeg afstrafte bij terugkomst – en dat vooral gericht aan het toenmalige opkomende talent Thorston Flinck en hen met de grond gelijkmaakte – omdat het niet meer was, wat hij ervan dacht dat het moest zijn. Een emotionele misstap?
Iets waar wel meer grootheden zich aan zondigen, het niet durven loslaten en doorgeven aan de nieuwe generatie. Tenzij je zoals een Clint Eastwood of Woody Allen, nog op hoge leeftijd je eigen werk met je vaste ploeg maakt, en daarbij jonge mensen blijft kansen geven.
Maar goed, in de docu zie je plots ook een getuigenis van zijn broer – die tijdens zijn leven niet mocht worden vertoond – om dan te merken hoe kwetsbaar hij was en zo de realiteit verdraaide, om er zijn verhaal van te kunnen maken. Een natuurlijke reactie van een kunstenaar die tracht zijn trauma’s een plaats te geven en vaak (on)gewild aan mystificatie doet.
Mag je nog kunstenaar zijn?
Uit die getuigenis blijkt dat niet Bergman zelf, maar zijn broer het grootste slachtoffer was van de situatie thuis, van de ijzeren hand en harde aanpak van hun vader. Bergman, was eerder het meisje in Fanny and Alexander dat lijdzaam en zwijgzaam toekeek hoe de broer het te verduren kreeg. Maar ook dat heeft duidelijk sporen achtergelaten. Sporen die hij in kunst vereeuwigde. En dat mis ik wel wat in deze documentaire, diepgaandere getuigenissen van nauwe vrienden, zoals Liv Ullmann en Sven Nikvist (zijn cameraman) die slechts enkele seconden aan het woord zijn, en wat met zijn topacteur Max Von Sydow (wiens handtekening ik nog verkreeg op het filmfestival van Gent in 1996) en de man die inspiratie haalde uit zijn films en grote bewonderaar was, Woody Allen? Hen had ik ook graag aan het woord gehoord.
Het geeft me daarbij een dubbel gevoel (en dat heb ik wel meer bij kritische biografieën), omdat je idool een stukje van zijn sokkel naar beneden wordt gehaald. Het is nu eenmaal zo, als kunstenaar moet je heel eigenzinnige keuzes maken en werken met een passie die je niet zomaar kan wegschuiven. En ja, je privéleven is dan niet altijd goed te praten. Maar daarop inzoomen, is dat nodig?
Jane Magnusson vindt alvast van wel. Die verering mag ook wat minder. Want ja, een kunstenaar is ook maar een mens. En misschien kan het ook anders. Je moet als kunstenaar geen tientallen kunstwerken maken. Een beetje minder kan ook, enkele werken van zeldzaam hoog niveau is al heel bijzonder, dat gecombineerd met een leefbaar gezinsleven, zou dat niet mooi zijn? Of is het steeds alles of niets?
Sommigen maakten maar enkele grootse werken en kozen daarna voor een normaler leven. Of kan het ook andersom, eerst een normaal leven leiden en daarna de kunsten aan bod laten komen, als je er klaar voor bent, met iemand aan je zijde die het begrijpt?
Kunst moet
Tot slot vind je op de Blu-ray ook een uitgebreidere versie van 4 uur, die voor televisie werd gemaakt. Het zijn intense uren aan filmgeschiedenis over het leven van een genie met een donker kantje.
Het zet je aan tot nadenken over, kunst, kunstenaar zijn, mens zijn en hoe het verleden daarin een grote invloed speelt. Net zoals bij iedereen, hoe zwaarder de bagage, hoe groter de invloed en dan… dan hangt het ervan af hoe jij er als mens mee leert omgaan. Bij de ene lukt dat al wat beter dan bij de andere. Toch ben ik blij met het werk dat deze man naliet. En hoop ik dat hij nog velen mag inspireren en kunstenaars durven kunst blijven maken, om zo hun trauma’s of gewoon geniale ideeën los te laten op een wereld die soms blind is voor wat er echt aan de hand is. Lang leve de introspectie en lang leve de Kunst!
Finding out films 